Il-Ħadd13 ta’ Frar huwa it-80 anniversarju mid-deportazzjoni ta’ Nerik Mizzi u grupp ta’ Maltin lejn l-Uganda waqt it-Tieni Gwerra Dinjija. Mizzi kien Kap tal-Partit Nazzjonalista li għal ftit serva bħala Prim Ministru ta’ Malta. Hu jibqa’ l-uniku Prim Ministru li miet fil-kariga, fl-età ta’ 65 sena.
Is-saga tad-deprtazzjoni tieg]u l-grupp ta’ Maltin ġiet deskritta f’bosta kotba ppubblikati minn dak iż-żmien ‘l hawn, b’mod partikolari l-awtobijografija ta’ Sir Arturo Mercieca Le Mie Vicende u l-memorji l-aktar mibjugħa ta’ Herbert Ganado Rajt Malta Tinbidel.
Ftit, madankollu, eżaminaw fid-dettall l-aspetti legali ta’ dan l-avveniment. Bl-iskuża tal-allegati simpatiji tagħhom favur it-Taljan, diversi personalitajiet ewlenin fis-soċjetà Maltija, fosthom il-prim Imħallef, Sir Arturo Mercieca, il-kap tal-oppożizzjoni, Enrico Mizzi, il-president tal-Azzjoni Kattolika, Herbert Ganado u d-Dekan tal-Kapitlu tal-Katidral, Monsinjur Alberto Pantalleresco, flimkien ma’ oħrajn li jvarjaw minn membri ewlenin tal-intelliġenza Maltija, bħal Chevalier Vincenzo Bonello, sa ħaddiema u skrivani f’impjieg pubbliku jew privat, ġew internati mingħajr proċess u mingħajr ma ġew akkużati b’xi reat ftit jiem qabel id-dikjarazzjoni tal-Italja. ta’ gwerra kontra l-Alleati f’Ġunju 1940.
Inżammu f’postijiet differenti u fl-aħħar spiċċaw Sant’ Agata, ir-Rabat. Sakemm inżammu ‘sempliċiment’, ma nfetħu l-ebda azzjoni legali minnhom, preżumibbilment fid-dawl tas-sentenza tal-House of Lords matul dik l-istess sena li ddeċidiet li d-diskrezzjoni ta’ gvern fi gwerra li jieħu miżuri ta’ prekawzjoni għal raġunijiet ta’ sigurtà matul l-istess sena. żmien il-gwerra m’għandux jiġi mfixkel bla bżonn.
Fi Frar 1942, madankollu, l-awtoritajiet kolonjali ddeċidew li jiddeportaw madwar 43 mill-internati lejn l-Uganda. Il-ġustifikazzjoni ‘legali’ għal miżura daqshekk wiesgħa kienet ibbażata fuq ir-regolamenti tad-difiża li ppermettew lill-gvernatur li jżomm għal raġunijiet ta’ sigurtà lil kull persuna fi kwalunkwe post li jista’ jidhirlu xieraq. Dan, skont il-gvernatur, kien ifisser ukoll kull post barra minn Malta.
L-internati b’suċċess bdew azzjoni ta’ liġi amministrattiva li tikkontesta tali interpretazzjoni. Il-każ ġie deċiż mis-Sur Imħallef Anthony Montanaro Gauci, eks-segretarju tal-partit politiku favur l-Ingliż, li b’qalbu u korrett iddikjara li s-setgħat tal-gvernatur Ingliż kienu limitati mit-territorju u ma kellu l-ebda setgħa li jżomm lil ħadd ħlief fil-konfini ta’ territorju Malti.
Il-Kunsill tal-Gvern, bħala l-leġiżlatura kolonjali lokali limitata, imbagħad b’għaġġla u urġenti għadda liġi li tippermetti tali deportazzjoni. Id-dibattitu dwar din il-liġi jibqa’ minqux fl-istorja politika ta’ Malta. L-eks Prim Ministru Sir Ugo Mifsud għamel diskors mill-aqwa u indimentikabbli. Irrefera għal “id-drittijiet fundamentali tal-individwu”, kunċett legali li ma tantx kien magħruf dak iż-żmien; marad, miet ftit wara, waqt li kien qed jagħti l-indirizz tiegħu jiddefendi lill-internati u jisfida l-validità ta’ liġi li kienet se tiddeporta lis-suġġetti Brittaniċi mill-pajjiż tat-twelid tagħhom.
Il-liġi saħansitra pprevediet li l-ebda proċedimenti ġudizzjarji li jistgħu jinbdew ma setgħu jissospendu kwalunkwe deportazzjoni bħal din. George Borg Olivier, backbencher ta’ 29 sena kien l-uniku wieħed li baqa’ min-naħa tal-oppożizzjoni Nazzjonalista li vvota kontra l-abbozz, fejn talab diviżjoni f’kull stadju.
L-internati fetħu t-tieni azzjoni legali. Din id-darba l-qorti tal-prim’istanza ddikjarat li, ladarba ġiet promulgata liġi speċjali, id-deportazzjoni kienet fis-seħħ. L-atturi ressqu appell. Waqt li kien għadu qed jinstema’ l-appell, preċiżament fit-13 ta’ Frar 1942, l-internati ġew deportati minn Malta. Ftit wara li waslu fil- kontinent Afrikan, irċevew l- aħbar tajba li l- Qorti tal- Appell kienet laqgħet l- applikazzjoni tagħhom għall- appell u ddikjarat li d- deportazzjoni tagħhom kienet illegali.
Il-Qorti tal-Appell tal-Maestà Tiegħu dak iż-żmien kienet ippreseduta mill-Prim Imħallef Sir George Borg (eks deputat-mexxej tal-partit favur l-Ingliżi) flimkien ma’ żewġ imħallfin oħra, is-Sur Luigi Camilleri u s-Sur William Harding. L-ogħla qorti f’Malta f’dak iż-żmien iddeċidiet li l-ebda leġiżlatura kolonjali ma tista’ tordna d-deportazzjoni ta’ xi suġġett Brittaniku minn Malta.
Il-Parlament Imperjali f’Londra biss jista’ jagħmel dan. Id-deportati ħasbu li kienu se jiġu ripatrijati fid-dawl ta’ din is-sentenza finali mill-imħallfin tal-Maestà Tiegħu. Minflok, baqgħu detenuti u deportati illegalment sa Marzu 1945 – tliet snin sħaħ wara li d-deportazzjoni tagħhom kienet iddikjarata illegali mill-Qrati tal-Maestà Tiegħu f’Mejju 1942.
Huwa pertinenti li wieħed jinnota li ebda ċittadin Brittaniku wieħed ma ġie deportat mir-Renju Unit matul il-gwerra. Anke Sir Oswald Mosley, il-mexxej tal-Partit Faxxista Brittaniku, kien internat, flimkien ma’ martu, Diana, fir-Renju Unit, mhux deportat barra minn xtutna. Tabilħaqq, hu u martu, li nzerta kienet il-kuġin ta’ Clementine Churchill, inħelsu fl-1943 fuq insistenza tal-Prim Ministru Ingliż Winston Churchill li ġġustifika l-intervent tiegħu fuq il-bażi li t-theddida immedjata ta’ invażjoni kienet spiċċat.
Il-Maltin deportati, min-naħa l-oħra, inżammu barra minn Malta sa tmiem il-gwerra fl-Ewropa minkejja li, fl-1943, mal-konsenja tal-Italja, it-theddida tal-invażjoni kienet naqset. Mela mhux biss id-deportati Maltin inżammu f’detenzjoni minkejja li l-imħallfin tal-Maestà Tiegħu ddikjaraw l-eżilju tagħhom bħala illegali iżda nżammu ‘l bogħod mill-familji tagħhom anke meta Italja megħluba ma baqgħetx theddida għal Malta. Probabbilment dak kien wieħed mill-iżvantaġġi li tkun kolonja!
